De verdwijning van 43 studenten uit Ayotzinapa houdt heel Mexico in haar greep. De sociale beweging die is losgebarsten als reactie op deze politieke crisis legt de vinger op de zere plek en draagt de mogelijkheid Mexico voorgoed te veranderen.

door Maggie Blanca & Jeremy Crowlesmith via globalinfo.nl

De politieke crisis in de zuidelijke deelstaat Guerrero en de reactie van de overheid markeren een nieuw dieptepunt in het door corruptie en drugsgeweld geteisterde Mexico. Ruim een maand na de verdwijning van 43 studenten is er nog geen spoor van hen bekend en resultaten van overheidsonderzoek zijn gebrekkig en verhuld in onduidelijkheden. Tegelijkertijd heeft de verdwijning een slapende hond wakker gemaakt. De brede sociale beweging die in oktober is opgerezen vanuit alle hoeken van de Mexicaanse samenleving is ongeëvenaard.

Mexico, met Guerrero als epicentrum, lijkt verscheurd door wanhoop en hoop. Wanhoop gebaseerd in afschuw van de beestachtige gebeurtenissen in Iguala, en hoop door de maatschappelijke reactie die structurele veranderingen in zich draagt. Welke sociale en politieke processen zijn losgebarsten en wat zijn de mogelijkheden voor sociale verandering in Mexico?

Ayotzinapa: broedplaats voor revolutionairen

De ingang van de Rural Normal school in Ayotzinapa verwelkomt haar studenten met muurschilderingen van Che Guevara, Vladimir Lenin, Friedrich Engels, en Carlos Marx. De verdwenen studenten komen van een school met een geschiedenis van linkse politiek die deel uitmaakt van een nationaal onderwijs programma wat docenten opleidt voor basisonderwijs. Dit programma is geïnitieerd in 1920 met als onderliggend doel de sociale emancipatie van armere delen van de bevolking. Zodoende heeft de school twee van de belangrijkste leiders van revolutionaire guerrilla bewegingen in Guerrero voortgebracht en faam verworven als broedplaats voor sociale bewegingen.

Hedendaagse studenten zijn voornamelijk kinderen van boeren en inheemse families die wonen in de armste en meest gemarginaliseerde gebieden van Mexico. Dat deze scholen een voedingsbodem vormen voor activisme is niet onopgemerkt gebleven en heeft ertoe geleid dat de studenten al jarenlang staatsrepressie het hoofd bieden. Dit gebeurt zowel indirect, door chronische onderfinanciering en de dreiging de school te sluiten, als door directe repressie in de vorm van gewelddadige onderdrukking, vervolging en criminalisering van de studenten.

Kroniek van de verdwijning

Op 25 september trok een groep Ayotzinapa studenten naar de nabij liggende stad Iguala om transport te regelen voor de grote herdenking van Tlatelolco waar op 2 oktober 1968 een studentendemonstratie eindigde in een bloedbad. Door gebrek aan geld en andere mogelijkheden, nemen de studenten drie bussen in beslag op de beruchte avond. De burgemeester van Iguala zou orders hebben gegeven om de bussen hoe dan ook tegen te houden. Zonder waarschuwing openden lokale politieagenten het vuur, waarbij zes studenten en omstanders om het leven kwamen, en vijfentwintig gewonden vielen. De gehele nacht vervolgde de politie haar klopjacht naar de studenten. Uiteindelijk werden drieënveertig studenten afgevoerd in politievoertuigen, waarna er niks meer van hen is vernomen.

De reactie van de Mexicaanse regering op de gebeurtenissen is getekend door een zeldzaam onvermogen. De verantwoordelijke burgemeester van Iguala vroeg verlof aan en is tot op heden voortvluchtig. De gouverneur van Guerrero en de president van Mexico verwikkelden zich in een pingpong spel van afwenden van verantwoordelijkheid. Het vooraanstaande centrum van mensenrechten Tlachinollan in Guerrero heeft meerdere malen de serieuze deficiënties van het officiële onderzoek naar de gebeurtenissen en de zoektocht naar de studenten aangekaart. De ouders van de verdwenen studenten vertrouwen alleen nog maar de onderzoeksresultaten van buitenlandse experts. Mexicanen hebben vertrouwen verloren in de regering om deze crisissituatie tot een rechtvaardig einde te brengen.

Een publiek geheim onthuld

Graffiti op de muur met de tekst ‘narco-estado’, drugs-staat

De lokale politie die de Ayotzinapa studenten hebben aangevallen en weggevoerd, evenals de burgemeester die verantwoordelijk wordt gehouden voor de aanzet tot geweld, zijn geïdentificeerd als zijnde gelieerd aan een lokaal drugskartel. Deze verwevenheid van lokale overheid met georganiseerde misdaad is voor niemand een verrassing. Maar de onbetwistbare bewijzen van het Ayotzinapa drama heeft de regering ertoe gedwongen haar ontkenningsfase te doorbreken. Zoals president Peña Nieto tijdens een persconferentie verklaarde:

“De gebeurtenissen in Iguala hebben de waarheid blootgelegd” (30-10-2014)

Ayotzinapa is het toonbeeld geworden van institutionele banden met drugskartels en representeert hiermee de ziekte die de Mexicaanse samenleving al jarenlang teistert en zich uit in straffeloosheid, corruptie en alle hoeken van de samenleving doordringt met extreme vormen van geweld.

De beweging die tot stand is gekomen in reactie op de Ayotzinapa gebeurtenissen, ademt in zekere zin een sfeer van opluchting. Een familielid van een eerder verdwenen Ayotzinapa student vertelt in een interview hoe de beweging haar heeft geholpen:

“Zonder Ayotzinapa zouden we ons nog steeds in stilte verhullen” (El Sur de Acapulco 29-10-2014)

Waar eerder werd gefluisterd en met schichtige blikken in de rondte werd gekeken, wordt er nu op straat openlijk geagiteerd tegen de narcogobierno [drugsstaat]. Deze kering van het tij mag niet worden onderschat in de uiterst gewelddadige en repressieve Mexicaanse context waar publiekelijke uitspraken over dit thema normaal gesproken ernstige gevolgen hebben. Ayotzinapa heeft dit publieke geheim uit de duisternis gehaald.

The perfect storm?

De verdwijning van de studenten heeft een diversiteit aan lokale groepen uit alle lagen van de samenleving in beweging gebracht die zich op nationaal niveau coördineren. Zo worden er op de meest onverwachte plekken en uithoeken in Mexico steuncomités opgericht, hebben de Zapatistas een stille mars gehouden in Chiapas en stuurden bekende Mexicaanse acteurs gezamenlijk een solidariteitsverklaring. Het centrum van organisatie en mobilisatie is de Asamblea Nacional Popular (ANP) in Iguala die wordt geleid door de ouders en medestudenten van de verdwenen studenten.

Protest in Acapulco op 17 oktober met duizenden deelnemers

Maar de spil van de huidige Ayotzinapa beweging is de samenwerking tussen de leraren- en studentenorganisaties, wat een recept lijkt voor ‘the perfect storm’. Zij hebben de Mexicaanse straten overspoeld met indrukwekkende aantallen, zoals de demonstratie op 22 oktober van 50.000 mensen in Mexico stad, en staan vooraan in de strijd. Dit is vooral zichtbaar in Guerrero, de brandhaard van de acties, waar bijna dagelijks autowegen worden geblokkeerd, overheidsgebouwen in brand zijn gestoken en radiostations worden overgenomen. Verder hebben lerarenorganisaties zich ten doel gesteld alle gemeentehuizen in Guerrero over te nemen, ten tijde van het schrijven staat de teller op 22 van de 81. Ook houden lerarenvakbonden en studenten van vooraanstaande universiteiten stakingen en gaan er geluiden op voor een algemene nationale staking.

In de recente Mexicaanse geschiedenis waren leraren en studenten de voorhoede van sociale strijd. Hierdoor genieten ze een belangrijke symbolische waarde en profiteert de huidige Ayotzinapa beweging van hun praktische ervaring en opgebouwde organisatiestructuren.

Wat vooraf ging: #YoSoy132 en radicale lerarenstrijd

Mexicaanse universiteiten staan bekend om hun militante en radicale studentenbewegingen. De laatste opleving hiervan vond plaats in de vorm van een landelijke beweging genaamd #YoSoy132 (#IkBen132). Tijdens de presidentsverkiezingen in 2012 organiseerden de studentenbeweging zich voor de democratisering van de media, met als aanleiding de partijdige berichtgeving over de toenmalige presidentskandidaat Enrique Peña Nieto.

De studentenbeweging organiseerde zich in 130 lokale, horizontaal en autonome Asambleas verspreid over heel Mexico, met als verbindend orgaan de Asamblea General Interuniversitaria (AGI). Het coördineren van de protesten rondom Ayotzinapa heeft nieuw leven geblazen in deze Interuniversitaria.

Net zoals #YoSoy132, besmeurden radicale leraren organisaties het begin van de regeringsperiode van Peña Nieto met grootschalige protesten toen de president controversiële neoliberale hervormingen aankondigde op het gebied van onderwijs, energie en telecommunicatie. De democratische sectie van de nationale lerarenvakbond CNTE, bekend van de opstand in Oaxaca in 2006, leidde de protesten tegen de onderwijshervormingen gericht op de privatisering van onderwijs.

In Guerrero werden deze militante protesten geleid door de lerarenorganisatie CETEG. Zij bundelden de krachten van boeren, inheemse bevolking, studenten en gemeenschapspolitie en verbreedde de strijd tegen het gehele neoliberale offensief van de nieuwe regering. Naast de onderwijshervormingen, verzette de beweging zich tegen de privatisering van de energiesector, destructieve mijnbouwprojecten, de repressie van politieke activisten en gebrek aan publieke veiligheid.

De Interuniversitaria, CNTE en CETEG vormen de motor van de huidige Ayotzinapa beweging.

Onveiligheid verbindt diversiteit in beweging

Spandoek met de tekst “Wij zijn allemaal Ayotzinapa”, “Niet vergeven, of vergeten”, “Bestraf de verantwoordelijken”, “Levend hebben ze hen meegenomen, levend willen we hen terug”

“Levend hebben ze hen meegenomen, levend willen we hen terug.”

Deze leus die in alle Ayotzinapa protesten terugkomt, verwoord de belangrijkste eis van de beweging: de levende terugkeer van de studenten en de bestraffing van alle verantwoordelijken. Verder staan spandoeken en sociale media vol met de spreuk “#AyotzinapaSomosTodos” [#WijZijnAllemaalAyotzinapa] waarvan de boodschap duidelijk is, “dit had iedereen kunnen overkomen”. Deze realiteit van structurele onveiligheid veroorzaakt door de banden tussen de corrupte regering en de georganiseerde misdaad spreekt een diversiteit van Mexicanen aan en is de verbindende factor in de Ayotzinapa beweging.

Een sterk geluid binnen de beweging manifesteert Ayotzinapa als een verschijnsel van een systeemprobleem. Vooral de radicale lerarenorganisaties zijn vastberaden geen genoegen te nemen met de normale gang van zaken in een dergelijke crisissituatie, namelijk het schudden van de politieke kaarten en verder met business as usual. In tegendeel, de Ayotzinapa beweging eist de ontbinding van de federale, staats en gemeentelijke regering. Om in Mexicaanse symboliek te spreken, “de maiskolf moet volledig worden ontgraand”. De reactie op het aftreden van de gouverneur van Guerrero spreekt boekdelen. “Het aftreden lost niets op”, was het antwoord dat oprees vanuit de protesten en de mobilisaties gingen met evenveel bezieling door. Sterker nog, het aanstellen van een interim gouverneur in Guerrero werd door demonstranten direct beantwoord met de eis om zijn ontslag, omdat deze niet is gekozen door el pueblo, de mensen zelf, maar is opgelegd vanuit de federale overheid.

De brede coalitie waaruit de Ayotzinapa beweging bestaat, brengt complexiteit en spanningen met zich mee. De onveilige dagelijkse realiteit als ijkpunt voor mobilisatie spreekt evengoed mensen aan die streven naar een goed functionerende, liberaal-democratische rechtstaat, als de radicalere groepen die een verregaande politieke omwenteling voor ogen hebben.

Enkele dagen na de verdwijning van de studenten sloten belangrijke ondernemers en handelaren in Chilpancingo, de hoofdstad van Guerrero, zich aan bij de protesten. Ze participeerden in demonstraties met spandoeken die de eis tot aftreden van de gouverneur verkondigden. Het buitensporige geweld hangt al tijden als een donkere wolk boven de commercie in Chilpancingo, reden voor de ondernemers om de Ayotzinapa beweging te steunen. Om vergelijkbare redenen van onveiligheid, sloten recentelijk twee honderd stakende politie agenten in Acapulco zich aan bij de strijd. Terwijl de realiteit van onveiligheid de middenklasse doet opstaan, kiest een groep socialistische studenten van de Ayotzinapa beweging voor een fundamentelere focus.

De studenten bezetten tijdelijk twee supermarktketens in Chilpancingo om voedingswaar en basisbenodigdheden gratis uit te delen. Elektronica en luxegoederen worden niet aangeraakt in deze actie, wat aangeeft dat het niet gaat om een ondoordachte plundering maar eerder om een duidelijk statement waarin structurele ongelijkheid als bron van de Mexicaanse problematiek wordt aangekaart. Deze boodschap komt terug in de velen wegblokkades van de Ayotzinapa beweging, wanneer civiele auto’s in beurten worden doorgelaten terwijl de toegang geheel wordt versperd voor vrachtwagens van multinationals als Coca Cola en BIMBO, die symbool staan voor ongelijkheid van het kapitalistische systeem.

De verschillende stromingen die de Ayotzinapa beweging voeden, vormen de kracht van de beweging omdat het uitmond in een zee van brede steun die dwars door verschillende bevolkingsgroepen in Mexico heen kruist. Tegelijkertijd liggen hier ook de risico’s voor verscheuring.

Van de-escalatie naar militarisering

Gedurende de eerste maand van de protesten, heeft de regering opvallend vreedzaam geopereerd. Tijdens de meer militante acties van demonstranten, zoals het in brand steken van regeringsgebouwen of het innemen van gemeentehuizen, hebben regeringstroepen niet ingegrepen. De regering leek het er op te wagen dat de beweging na verloop van tijd momentum zou verliezen en langzaam zou doodbloeden. Deze de-escalatie strategie was op dat moment ook de enige mogelijkheid aangezien een nieuw slachtoffer van regeringsgeweld het vuur alleen maar verder zou aanwakkeren.

Wel tracht de regering de protesterende studenten en leraren neer te zetten als radicaal en vandalen. Recentelijk heeft de Mexicaanse regering zich zelfs verlaagd tot de beschuldiging van Ayotzinapa studenten als zijnde gelinieerd aan een drugskartel. Opvallend is echter hoe weinig weerklank deze verdenkingen van de regering onder de bevolking vind.

Op 29 oktober, ruim een maand na de verdwijning van de studenten, vond echter de eerste heftige confrontatie plaats. Wanneer leraren van CETEG proberen om de Casa Guerrero, het Witte Huis van Guerrero, in te nemen, grijpt de militaire eenheid hardhandig in. Intussen vindt er ook een grootschalige militarisering van de regio plaats doordat de federale regering de controle heeft overgenomen in de grote steden en 12 gemeentes van Guerrero. Deze ontwikkeling wordt sterk veroordeeld door de lerarenorganisaties die het zien als een manier om de beweging te onderdrukken. Nu met toenemende mate de woede van de Ayotzinapa beweging zich tegen de Mexicaanse president zelf begint te keren, lijkt de kans op gewelddadig ingrijpen met de dag te groeien.

Zelforganisatie in Guerrero als voorbeeld

De gemeenschapspolitie organisaties die al jaren deel uitmaken van het sociaal politieke landschap van Guerrero vervullen een inspirerende rol in de Ayotzinapa beweging. Als men spreekt over oplossingen voor onveiligheid, wordt er vaak gerefereerd naar de zelfgeorganiseerde politie in Guerrero, “waar de burgers het zelf doen”.

In de context van een chronisch wantrouwen in de politie, hebben voornamelijk inheemse gemeenschappen hun eigen veiligheidssysteem georganiseerd gebaseerd in hun culturele gebruiken en organisatiestructuur. Deze gemeenschapspolitie draagt directe verantwoordelijkheid af aan de gemeenschap, die haar bestuurt en controleert. De gebieden waar gemeenschapspolitie actief is, worden beschouwd als de meest veilige regio’s in Guerrero.

UPOEG is één van de gemeenschapspolitie-organisaties. Zij hebben veel respect verworven door direct na de verdwijning van de studenten een zoektocht te starten in coördinatie met de ouders van de verdwenen studenten. Hiermee vervult de UPOEG de taak van een falende overheid en laat de kracht en mogelijkheden zien van zelforganisatie. Naast haar politiewerk, zet UPOEG zich in om een “vierde regeringsniveau” op te zetten naast de bestaande federale, staats en gemeentestructuur in Mexico. Deze zou de vorm krijgen van een “Raad van Dorpsbestuurders” met het doel de huidige politieke macht naar de onderkant van de Mexicaanse samenleving te trekken: naar de gemeenschappen.

De zelforganisatie in Guerrero wordt in de Ayotzinapa beweging aangehaald als voorbeeld van hoe een ander Mexico eruit zou kunnen zien.

Internationale druk van cruciaal belang

De angst dat politieke instabiliteit de handelsbelangen van Mexico verstoort, maakt het land uiterst gevoelig voor internationale druk. Dit werd duidelijk toen de Zapatistas in opstand kwamen in 1994 ten tijden van de invoering van het NAFTA handelsverdrag. De druk die werd uitgeoefend op Mexico, als gevolg van de internationale solidariteitsbeweging, was van cruciaal belang voor de ontwikkelingen van de Zapatista strijd.

Satirische versie van de Time Time Magazine voorkant met daar op president Peña Nieto als De Dood, met het bijschrift “Slaying Mexico”

De Mexicaanse regering wil haar imago als ‘stabiel’ en ‘open for business’ niet verliezen. De demonstranten in Mexico zijn zich hier goed van bewust. Zij maakten een satirische cover van het invloedrijke Amerikaanse Time Magazine die massaal werd verspreid op sociale media. De protest versie was een parodie op een eerder verschenen cover waar Peña Nieto als held “Saving Mexico” werd afgebeeld. Nu werd de president afgebeeld als zijnde De Dood met zeis in de hand en het onderschrift “Slaying Mexico”. Dit is een oproep om internationaal kritiek.

Internationale intellectuelen steunden de strijd met een kritische open brief aan president Peña Nieto ondertekend door onder meer Noam Chomsky, Umberto Eco en meer dan tweeduizend academici.

Opnieuw is het van cruciaal belang dat de wereld haar ogen op Mexico richt om meedogenloze repressie van de Ayotzinapa beweging te voorkomen. Het verloop van de toekomst is onzeker en een uitbarsting van geweld schuilt in elke hoek, net zo zeer als de mogelijkheid tot sociale verandering. Een ding is zeker, een diversiteit aan Mexicanen heeft een Ander Mexico voor ogen en deze hoop is nu meer dan ooit te verwezenlijken.